Urząd Miasta Chełmża
ul. Hallera 2, 87-140 Chełmża
tel. +48 56 675-22-91
fax +48 56 675-21-22
e-mail: um@chelmza.pl
Chełmża Urząd Miasta
-
-
Wyszukiwarka
Wyszukiwarka
- Ułatwienia dostępu
-
Wyszukiwarka
Menu
Menu
Turysta
Nawigacja
Treść
Historia Chełmży
Chełmża położona jest na terenie ziemi chełmińskiej. Ze względu na korzystne – obronne położenie, od prawieków objęta była osadnictwem. Pierwsze jego ślady sięgają ostatniego okresu starszej epoki kamienia (paleolit schyłkowy) – ok. 10 tyś. lat p.n.e. przebywały tu grupy łowców reniferów z tzw. kultury świderskiej oraz lyngbijskiej. Znacznie później, bo ok. 4500 tyś. lat p.n.e. na ziemię chełmińską przybyli pierwsi rolnicy – była to ludność ceramiki wstęgowej rytej, której osadę odkryto na terenie Chełmży. Zajmowano się wówczas uprawą zbóż, hodowlą bydła oraz rybołówstwem i myśliwstwem.
W Chełmży i okolicy natrafiono także na ślady osadnictwa ludności wielu następnych kultur archeologicznych, np.: kultury pucharów lejkowatych, łużyckiej, wielbarskiej. Te ostatnie łączy się z przybyłymi ze Skandynawii Gotami. Na ziemi chełmińskiej czytelny jest również pobyt plemion pruskich. Około połowy VII wieku n.e. na te tereny zaczęła napływać ludność słowiańska z grupy plemiennej Goplan. W okresie panowania pierwszych Piastów, w zasadzie cała ziemia chełmińska weszła w skład utworzonej wówczas kasztelanii chełmińskiej – a więc także osada Łoza (obecne miasto Chełmża). Po śmierci króla Bolesława Krzywoustego w 1138 r. i podziale Polski na dzielnice, ziemia chełmińska znalazła się we władaniu jego syna Bolesława IV Kędzierzawego – jako część Mazowsza. Próby podboju pogańskich plemion pruskich, sąsiadujących od północy z Mazowszem i ziemią chełmińską, podejmowane przez polskich władców spowodowały odwetowe, niszczące najazdy Prusów, m.in. na ziemię chełmińską.
Na początku XIII w. władcą tej ziemi był książę Konrad I Mazowiecki. W tymże czasie misję chrystianizacji pogańskich Prusów prowadził, konsekrowany na biskupa misyjnego Prus, Chrystian z zakonu cystersów. Otrzymał on w 1222 r. od księcia Konrada, w formie nadania, liczne posiadłości na ziemi chełmińskiej. Wśród nich znalazła się również osada Łoza i okoliczne wsie. Sześć lat później (1228r.) dokumentem wystawionym w Bieczu, książę Konrad nadał ziemię chełmińską rycerzom zakonnym Zakonu Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie. Nadanie to dotyczyło konkretnie wyznaczonego terytorium, którego granice ściśle określono. Osadzenie Krzyżaków na ziemi chełmińskiej było traktowane jako militarne wsparcie misji pruskiego biskupa Chrystiana. Stało się jednak inaczej. Ostatecznie Krzyżacy przejęli znaczną część posiadłości Chrystiana, a w 1243 r. Podzielono jego misyjne biskupstwo pruskie na cztery diecezje, tworząc m.in. diecezję chełmińską. Pod koniec 1245 r. biskupem tej diecezji został dominikanin Heidenryk.
Pierwszy biskup chełmiński na miejsce swego pobytu wybrał osadę Łoza. 19 kwietnia 1246 r. wielki mistrz Zakonu oficjalnie przekazał biskupowi Heidenrykowi należne mu uposażenie, czyli olbrzymie posiadłości – w tym Łozę wraz z jeziorem i okolicznymi wsiami. Zapewne wówczas Łoza, będąc stolicą diecezji chełmińskiej, otrzymała nową nazwę – Culmense.
W 1251 r. po raz pierwszy wymieniona w dokumentach jako miasto (civitas). W II połowie XIII w., w czasie wielkich powstań Prusów także Chełmżę dotknęła wojna. Wiadomo, że w 1263 r., jeszcze za życia biskupa Heidenryka, bezskutecznie oblegał miasto Skomand – wódz Sudowów, natomiast w lipcu tego samego roku Chełmża została złupiona i częściowo spalona przez Henryka Monte wodza Natangów. Skomand powtórnie oblegał Chełmżę w 1277 r. i tym razem bez sukcesu. W 1286 r. miasto zniszczył pożar ale w następnych latach nastąpiła jego rozbudowa. XV-wieczne wojny polsko - krzyżackie to okres kolejnych klęsk jakie spadły na miasto.
Po bitwie pod Grunwaldem w 1410 r. wojska polskie zajęły na krótko Chełmżę, a biskup chełmiński Arnold Stapil złożył hołd królowi Jagielle. W 1422 r. Chełmża została zdobyta przez wojska króla Władysława Jagiełły i znacznie zniszczona. W wyniku wojny trzynastoletniej (1454 – 1466) miasto zostało wcielone do Królestwa Polskiego.
Na początku XVI w. pojawiają się zwolennicy reformacji. Dochodzi do upadku miejskiego konwentu franciszkanów. W 1531 r. wielki pożar pochłonął niemal wszystkie budynki w mieście. W 1625 r. franciszkanie zostali ponownie sprowadzeni do Chełmży. W 1621 r. oraz 1627 miasto gościło króla Zygmunta III Wazę wraz z królewiczem Władysławem. Wojny szwedzkie w latach 1626 – 29 i 1655 – 60 przyniosły Chełmży duże szkody.
Na początku XVIII w. przez tereny ziemi chełmińskiej przetaczały się wojska saskie, szwedzkie, rosyjskie oraz zwolennicy Stanisława Leszczyńskiego. Doprowadziło to do upadku miasta, a jego dopełnieniem była epidemia dżumy w latach 1708 – 1710. Kolejne wojny (1733 – 1735 – sukcesyjna i 1756 – 1733 – siedmioletnia), to ponowne przemarsze i leża zimowe operujących tu wojsk. W 1762 r. wielki pożar zniszczył prawie całe miasto.
W wyniku I rozbioru, 15 września 1772 r. Chełmża znalazła się w Prusach, licząc wówczas 600 mieszkańców. Na skutek akcji kolonizacyjnej i napływu ewangelistów pod koniec XVIII w. dwadzieścia cztery procent mieszkańców stanowili protestanci. Następuje ponownie kasata klasztoru franciszkanów. W wyniku wojen napoleońskich w latach 1807 -15 Chełmża wchodzi w skład Księstwa Warszawskiego.
W 1824 r. przeniesiona zostaje stolica diecezji z Chełmży do Pelplina. Od roku 1815 następuje powolny wzrost rangi miasta, które dla okolicznych wsi, mających na ogół dobre gleby, zaczyna spełniać rolę rolniczego zaplecza z siecią handlowo – rzemieślniczą. W 1831 r. liczy 1.200 mieszkańców, a w roku 1871 już 3.000.
W dobie Wiosny Ludów z 1848 r. następuje ożywienie polskiego patriotyzmu, czego wyrazem jest powstanie Koła Ligi Polskiej oraz wydawanie w latach 1849 – 50 pisma „Biedaczek” przez Juliana Prejsa, skierowany do czytelnika polskiego.
W 1866 r. utworzone zostaje Towarzystwo Rolniczo – Przemysłowe. W roku 1879 powołany zostaje w Chełmży sąd rejonowy. W tym okresie powstają również dwa banki oraz nowa szkoła. Warto w tym miejscu zaznaczyć, iż Żydzi, których było w mieście około 8 %, zbudowali w latach 80-tych XIX w. synagogę. W 1882 roku rozpoczęta została budowa wielkiej cukrowni oraz węzła kolejowego (głównie w celu przewozu buraków do cukrowni). Liczba mieszkańców zwiększa się radykalnie z 3.400 w 1880 r. do 10.600 w 1910 r.
Rok 1869 jest szczególnym w dziejach chełmżyńskiej kultury, gdyż powstał wówczas, istniejący po dzień dzisiejszy, kościelny chór „Cecylia”. Jest to okres powstania różnorodnych stowarzyszeń. Rozwój miasta zostaje jednak zahamowany przez wybuch I wojny światowej.
Wskutek przeciągającej się wojny nastąpiło pogorszenie się warunków życia w mieście. Rok 1917 wsławił się w dziejach Chełmży jako rok licznych zamieszek ulicznych. Następuje ożywienie ducha polskiego, czego wyrazem są manifestacje uczniów przeciwko nauce w języku niemieckim. 8 stycznia 1919 r. Polacy zaatakowali maszerujący do Chełmży oddział Grenzschutzu, lecz w wyniku przeważających sił wroga zostali odparci. W odwecie Niemcy oddali kilka strzałów armatnich, od których zginęło 7 przypadkowych mieszkańców oraz aresztowali domniemanych przywódców.
21 stycznia na mocy Traktatu Wersalskiego, Chełmża znalazła się w Polsce. Część mieszkańców, która optowała za Niemcami została przesiedlona (około 2.000 osób), w wyniku czego Polacy stanowili 98 % mieszkańców, Niemcy 1,8 % i Żydzi 0,2 %. W okresie międzywojennym widoczny jest nadal wzrost liczby mieszkańców od 10.700 w 1921 do 13.000 w 1939 r.
Skutki kryzysu w 1929 r. mieszkańcy odczuli w postaci zwiększenia bezrobocia i obniżenia płac. Pod względem partyjnym dominującą rolę przyjęła w mieście endecja oraz w nieco mniejszym stopniu socjaliści kierowani przez posła Stanisława Nehringa. W okresie międzywojenny ukazywały się „Gazeta Chełmżyńska” oraz „Głos Chełmżyński”.
Funkcję burmistrza od 1920 r. do 1933 r. pełnił Bronisław Kurzętkowski, a od 1933 r. do 1939 r. Wiktor Barwicki. W okresie tym założono między innymi park przy ul. 3 Maja, pobudowano przy nim kaplicę oraz kilka domów dla bezrobotnych. Jednak możliwości ówczesnych władz miasta idące w kierunku walki z bezrobociem, były daleko niewystarczające. Tuż przed wybuchem wojny powszechnie wzywano mieszkańców do oporu przeciwko Niemcom, ale władze miasta pospiesznie opuściły Chełmżę jeszcze przed wkroczeniem wojsk okupanta w dniu 6 września 1939 r. Osoby wrogo nastawione do Niemców zostały aresztowane. Rozpoczęła się eksterminacja ludności polskiej, wobec czego większość mieszkańców przyjęła III i IV grupę „Volklisty”. W wyniku represji liczba ludności miasta zmniejszyła się do 10.000 w marcu 1945 r..
W dniu 24 stycznia 1945 r. Armia Czerwona zajęła Chełmżę i ponownie zaczęła się martyrologia – tym razem w kierunku odwrotnym tj. za domniemane lub faktyczne sprzyjanie Niemcom. Ponad 600 osób zostało wywiezionych na Syberię, z czego większość nie powróciła. Rosjanie mieli też wywieźć urządzenia cukrowni, lecz energiczna interwencja u władz sowieckich zapobiegła wywózce.
Rozpoczął się okres rozwoju miasta. W lutym 1946 r. Chełmża liczyła 10.700 mieszkańców, natomiast w 1980 r. już 15.000. W dniu dzisiejszym Chełmżę zamieszkuje 15.283 mieszkańców.